AKAD (KONTRAK) DALAM MUAMALAT ISLAM SERTA PRAKTIKAL KONTRAK DALAM KONTEKS SEMASA DAN ZAMAN SILAM
Muhammad Nuruddin Bashah
- Pendahuluan
Sejak dahulu, penggunaan akad atau kontrak urus niaga
sudah menjadi amalan harian bagi sesebuah masyarakat. Mereka memahami bahawa
kontrak yang merupaksan satu aperjanjian bersama itu amat penting bagi
melaksanakan sesebuah urus niaga berkaitan pertukaran pemilikan barangan atau
manfaat sama ada yang melibatkan sebuah pihak ataupun pelbagai pihak.
Kontrak atau akad wujud di dalam muamalat Islam dan
konvensional tetapi yang membezakan antara kedua-duanya ialah prinsip, struktur
dan tatakelola perlaksanaannya.
Antara prinsip-prinsip yang patuh syariah dan popular
diamalkan sekarang ialah seperti kontrak Murabahah, Mudharabah, Musyarakah dan
Ijarah. Namun begitu umat Islam hanya menggunakan khidmat transaksi atau jual
beli murabahah atau mudharabah dengan yakinnya tetapi rata-rata umat Islam
tidak fahampun konsep yang membezakan kontrak itu dengan kontrak niaga
konvensional. Kontrak cara Islam bertujuan secara umum menghalang sebarang
penindasan dan penipuan. Di samping itu, Islam juga mengharamkan beberapa
bentuk transaksi seperti melibatkan riba, penjualan benda haram dan berunsur
‘maisir’ (perjudian).
Sesebuah akad juga dapat memastikan sesebuah transaksi itu dilaksanakan dengan penuhtelus dan bertanggungjawab. Seandainya berlaku sebarang penipuan ataupun kecacatan,akad akan menjadi bukti bagi pelanggan untuk menuntut hak mereka. Dengan ini sesebuah akad akan meredakan pertelingkahan mendatang kepada kedua-dua belah pihak daripada ketidaktentuan dalam urus niaga.
- Konsep akad dalam Islam.
Kalimah
Akad berasal dari feel madhi bahasa arab ‘aaqoda’ atau masdar ‘aqdun’ dan akad
boleh diterjemah kepada perkataan kontrak dalam istilah moden.
Akad
dari sudut penggunaan bahasa Arab mempunyai makna yang pelbagai antaranya,
janji, jaminan, kepercayaan dan ikatan (sama ada ikatan sebenar seperti
mengikat tali atau ikatan simbolik seperti ikatan ijab dan qabul dalam akad
jual-beli). Menurut Kamus Dewan pula memberikan pengertian akad sebagai janji
dan perjanjian.
Akad
menurut istilah fiqh ialah ikatan di antara ijab dan qabul yang dibuat serta
memberi kesannya pada barang berkenaan.
Secara
ringkasnya untuk melegitimasikan sesuatu kontrak tersebut mestilah terdapat
hubungan antara penawar dengan penerima. Hubungan di antara penawar dan
penerima terkandung di dalam konsep kerelaan. Kontrak juga haruslah memiliki
matlamat. Oleh yang demikian, pembentukan sesuatu kontrak yang sah di dalam
undang-undang Islam mestilah mengandungi tiga unsur utama iaitu
- kerelaan,
- objek
- Matlamat.
Jika
diinjau daripada undang-undang kontrak moden, sama ada undang-undang kontrak
Islam mahupun Undang-undang kontrak
Barat, digunakan istilah tawaran (offer) atau ijab, penerimaan (acceptance)
atau qabul dan balasan (consideration)
atau matlamat digunakan.
Akad
berfungsi untuk:
- Untuk menjadikan di antara dua benda
yangdilakukan menjadi sah/tidaksah
- Mempelbagaikan cara untuk mendapatkanrezeki yang
halal dan menguntungkan semua pihak
- Memastikan harta yang diperolehi bersih daripada
riba/perkara-perkara yang dilarang oleh syarak
- Menjamin setiap kegiatan dilakukan dengan jujur,
amanah dan saling meredhai dan tidak salah menyalah.
Pembahagian
akad mengikut sifatnya dari aspek syarak, terbahagi kepada beberapa jenis iaitu:
Sahih
(صحيح) : semua rukun dan syarat yang ditetapkan
Batil(باطل) :
yang tidak sempurna (cacat) syarat dan rukunnya
Nafiz
(نافذ)
: kontrak yang terbit dari seseorang yang mempunyai kelayakan dan kuasa untuk
melakukannya
Mauquf (موقوف): terbit dari seseorang yang mempunyai
kelayakan untuk berkontrak, tetapi dia tidak mempunyai kuasa untuk melakukannya
seperti kanak-kanak mumayyiz.
Lazim
(لازم)
: kontrak yang tidak membolehkan salah satu pihak yang memeterai kontak
membatalkannya tanpa persetujuan pihak yang lagi satu seperti kontrak sewa dan
jual beli.
Ja’iz
(جائز)
: membolehkan salah satu pihak yang berkontrak membatalkannya tanpa sebarang
persetujuan pihak yang lagi satu seperti kontrak wakalah.
Dalil
kepentingan akad yang saling redho meredhoi dinyhatakan dalam surah An Nisa
ayat 29 berikut ini:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا
أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ
تَرَاضٍ مِنْكُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ
رَحِيمًا
Maksudnya:
Wahai orang-orang yang beriman, janganlah kamu saling memakan harta sesamamu
dengan jalan yang batil, kecuali dengan jalan perniagaan yang berlaku dengan
suka sama-suka di antara kamu. Dan janganlah kamu membunuh dirimu; sesungguhnya
Allah adalah Maha Penyayang kepadamu.
- Perbezaan rukun akad menurut mazhab Shafie dan
Hanafi.
Sesuatu
kontrak, urusniaga atau muamalah akan terjadi apabila berlakunya tasarruf.
Tasarruf adalah sebarang ucapan atau perbuatan yang akan mengakibatkan
terjadinya suatu hukum atau persetujuan bersama.Tasarruf melalui perkataan
terbahagi pula kepada dua bahagian iaitu melalui kaedah akad dan bukan akad. Melalui
tasarruf inilah terhasilnya iltizam atau komitmen untuk melaksana kontrak
tersebut. Dalam tugasan ini kita memfokuskan berkenaan akad maka mengetahui
rukunnya adalah perkara asas. Rukun dalam bahasa arab bermaksud keluarga atau
anggota ataupun organ yang membentuk akad itu sendiri.
Rukun akad menurut Mazhab Hanafi
Pada
pandangan mazhab Hanafi, hanya ada satu sahaja rukun iaitu ijab (tawaran) dan
qabul (penerimaan).
Ungkapan
daripada orang yang mula-mula bercakap sebagai ijab dan ungkapan pihak kedua
sebagai qabul. Erti kata lain, ijab sebagai kata-kata atau apa-apa jenis
komunikasi yang keluar terlebih dahulu daripada dua orang yang berakad manakala
qabul pula ialah kata-kata atau apa-apa jenis komunikasi yang lahir kemudian
daripada salah seorang yang berakad sebagai jawapan kepada yang pertama.
Rukun akad menurut Mazhab Syafie
Menurut
Imam Syafie rukun akad ada tiga iaitu
- Sighah atau Ijab dan Qabul
- Pihak berakad
- Subjek akad (objek)
Sighah
: Menurut Mazhab Syafie juga hanya
ucapan yang keluar dari pemberi milik sahaja (penjual) yang dianggap ijab tanpa
melihat samaada dia bercakap awal atau kemudian daripada pembeli. Manakala ucapan
daripada bakal penerima milik adalah dianggap qabul walaupun ucapannya lebih
awal daripada penjual.
Untuk
memahami lanjut sila lihat contoh dibawah:
Kamil
(penjual) : Saya jual kamera digital ini dengan harga RM 500 ya.
Ramlah
(pembeli) : Saya setuju beli
Dalam
situasi ini Mazhab Hanafi sepakat mengatakan Kamil adalah ijab manakala Ramlah
adalah qabul.
Razali
(pembeli) : Saya beli baju ini dengan harga RM 50 ya?
Zamri
(penjual ) : Ya saya setuju jual
Dalam
situasi kedua ini Mazhab Hanafi mengangap Razali sebagai Ijab manakala Zamri
adalah qabul, hal ini kerana Razali yang bercakap dulu.
Manakala
bagi Mazhab Syafie, Zamri adalah
pengucap ijab manakala Razali adalah qabul kerana Zamri adalah pemilik barang
ataupun penjual.
Pihak
berakad adalah : Dua pihak antara pihak penjual dan pembeli yang memenuhi syarat
akad jual beli. Tanpa adanya kedua belah pihak maka transaksi tidak dianggap sah.
Subjek
akad adalah : Objek yang diperjual
belikan. Objek tersebut boleh jadi harta
benda mahupun manfaat atau khidmat
(servis) yang dapat diambil dan diberikan nilainya.
Objek
dalam akad jual beli juga harus memenuhi syarat diantaranya objek tidak
merupakan barang, harta yang haram untuk diperdagang seperti manusia atau
barang najis seperti arak, bangkai, daging babi, anjing, dadah dan sebagainya.
Objek dalam akad jual beli haruslah halal dan tidak memberikan mudharat bagi
pembelinya.
- Kedudukan jual beli Sarf menurut pandangan ulama
silam dan semasa.
Pandangan ulama silam
Wang
pernah disebut oleh Imam al-Ghazali sebagai pengukur nilai sesuatu barang. Dinar
dan dirham dicipta sebagai hakim dan pengukur nilai harta sehingga seluruh
harta layak diukur dengan keduanya. Jual beli menyebabkan permintaan kepada kewujudan wang. Menurut Ibn Rusyd terdapat kesukaran untuk
menentukan nilai persamaan terhadap barang-barang yang berbeza. Oleh itu dinar
dan dirham dijadikan bertujuan mengukur iaitu menentu nilai barangan.
Ibn
Taymīyah menerangkan bahawa dirham dan dinar berfungsi sebagai pengukur
nilai dalam jual
beli dan sebagai
harga atau alat
pertukaran. Kewujudan dirham dan
dinar bukan untuk mengambil manfaat terhadap logam tersebut tetapi ia di anggap
sebagai alat pertukaran dalam jual beli atau harga (thaman).
Perlu
kita ketahui bahawa wang dinar dan dirham jika di dalam bentuk yang asal
(bercop mohor atau logo kerajaan) maka ia akan memberi manfaat. Namun jika ia
dipecahkan atau dileburkan maka ia bagaikan komoditi biasa dan hilang manfaatnya sebagai mewakili nilai
barang-barang.
Perkara
ini memudaratkan orang ramai (inflasi, jatuh matang wang dan sebagainya) dan
hukumnya adalah haram jika kita memecahkan
dinar dan dirham. Wang juga digunakan
sebagai alat penyimpan
nilai kerana ia
tahan lama dari aspek fizikalnya
dan ia merupakan pandangan Imam
al-Ghazāli dan Ibnu Khaldūn. Menurut al-Ghazāli, manusia
memerlukan harta yang tahan lama kerana keperluan ke atasnya (mata wang)
akan berterusan. Oleh itu material yang paling tahan lama ialah
logam. Oleh sebab
itu, logam yang
tahan lama seperti
emas, perak dan
tembaga dijadikan wang iaitu bahan yang sukar teroksida atau karat dan
susut nilai.
Islam
sebenarnya tidak mencegah jual beli wang tetapi meletakkan garis panduan ketat yang
dapat menghindarkan kemudaratan dan
memberi kemudaratan (ḍhoror
wa iḍhror) dalam
jual beli matawang ini. Ialam
melarang jual beli matawang
sama jenis kecuali dengan sama jenis (tamasul) dan tangan
ke tangan (yadan bi yadin).
Pengertian
al-sarf dari segi bahasa ialah “pertukaran atau peralihan,
transformasi daripada sesuatu
keadaan kepada keadaan lain.” Maka lain, perubahan
daripada sesuatu bentuk
kepada bentuk yang lain. Manakala dari segi istilah ialah
“jual beli mata wang dengan mata wang samada sama jenis atau berbeza jenis.”
Contoh
jual beli yang sama jenis seperti emas dengan
emas dan perak dengan
perak. Manakala jual
beli berbeza jenis ialah
emas dengan perak.
Rukun
As Sarf
Tiga
rukun iaitu lafaz ṣighah, āqidān (penjual)
dan ma’qud ‘alaih (barang dan harga).
Syarat
As sarf
Islam
telah meletakkan syarat-syarat tertentu pada al-ṣarf kerana ia merupakan akad
jual beli yang amat hampir dengan riba. Syarat-syarat al-ṣarf diambil daripada hadith-hadith Nabi s.a.w.
berkaitan pertukaran emas dan perak.Syarat-syarat yang perlu dipatuhi seperti
berikut:
- Tamasul kuantiti dan tamasul jenis. Pertukaran mata
wang yang sama jenis (emas
dengan emas atau
perak dengan perak) memerlukan persamaan (tamāsul)kuantiti.
Lebihan kuantiti (faḍl) dalam jual beli ialah riba al-faḍl yang diharamkan
syarak.
- Qabḍ Sebelum Berpisah atau penyerahan barang dan
harga di dalam majlis akad. Setiap pertukaran barangan ribawi yang sama
jenis atau beza jenis perlu qabḍ dalam majlis jual beli. Kedua
penjual dan pembeli
perlu qabḍ (serah) kedua-dua
wang yang ditukarkan sebelum
berpisah. Menurut Imam al-Subki, haram
berpisah sebelum taqabuḍh
( تقابض ) kerana ia akan menimbulkan riba al-yad.
- Tiada bertangguh atau Hulul ( حلول ). Pertukaran dalam
jual beli al-ṣarf tidak boleh
secara bertangguh kerana tidak
berlaku qabḍ sebagaimana
syarat dalam al-ṣarf. Jual
beli secara bertangguh menyebabkan kontrak al-ṣarf tidak sah kerana telah menjadi riba.
- Tiada khiyar syarat. Khiyar syarat ialah satu
pihak atau kedua-dua pihak
yang berkontrak mempunyai hak untuk meneruskan akad yang dipersetujui atau
membatalkannya jika khiyār itu
disyaratkan dalam akad.
Perbahasan zaman moden dan ulama semasa
Bai’
Al-Sarf Dalam kini wujud dalam transaksi dan pertukaran mata wang asing moden.
Pasaran pertukaran mata wang asing atau pasaran pertukaran asing terjadi kerana setiap negara di dunia memiliki mata
wang yang tersendiri. Justeru, pertukaran mata wang diperlukan untuk tujuan
perniagaan, perdagangan dan pelaburan dalam kalangan pemain pasaran antara
negara-negara ini.
Amalan
urusniaga jual beli mata wang diharuskan oleh ulamak tetapi pelaksanaan urus
niaga wang ini mestilah dijalankan dalam keadaan mematuhi prinsip-prinsip
syariah.
Jual
beli mata wang asing merupakan pasaran pertukaran asing dan pasaran ini juga
merujuk kepada interaksi penawaran dan permintaan terhadap satu-satu mata wang.
Kadar pertukaran asing merupakan salah satu elemen penting dalam pertukaran asing.
Kadar pertukaran asing ialah kadar sesuatu mata wang yang ditukarkan kepada
mata wang lain. Dengan wujudnya kadar pertukaran asing ini ianya telah menyebabkan
berlakunya naik dan turun nilai sesebuah mata wang. Maka dengan itu, instrumen
derivatif seperti urus niaga hadapan dan urus niaga swap diadakan bagi menghadapi
sifat kemeruapan yang terjadi pada mata wang. Hal ini sekali gus membolehkan risiko kadar pertukaran
asing ini dikurangkan. Terdapat dua risiko utama dalam urus niaga pertukaran
mata
wang asing, yang perlu dihadapi oleh paserta iaitu:
- Risiko pendedahan transaksi
- Risiko terjemahan.
Risiko
pendedahan transaksi : iaitu risiko yang dihadapi semasa aset dijual dengan
nilai mata wang domestik sedangkan nilai sebenarnya berada dalam keadaan tidak
pasti. Hal ini berlaku akibat naik turun
kadar pertukaran mata wang tersebut.
Risiko
terjemahan : iaitu risiko yang wujud apabila nilai yang muncul bagi sesuatu
aset dalam penyata kewangan tidak dapat dipastikan kesan daripada naik turun
kadar pertukaran mata wang.
Secara
konsepnya, urus niaga mata wang dalam Islam hanya boleh dilaksanakan secara
semerta dengan nilai yang jelas.
Dalilnya
berdasarkan hadis Rasulullah SAW yang bermaksud:
kurma dengan kurma, garam dengan garam (ditukarkan) sesama jenis, pada
kadar yang sama, secara tunai (spot), sekiranya berlainan jenis, maka jual
belilah sesuka hatimu selama mana ia adalah pertukaran tunai.” (Riwayat Imam
Muslim)
Kebanyakan
ulama’ berpandangan bahawa emas dan perak dalam hadis ini membawa mksud sebarang bentuk medium kewangan. Atas sebab
ini, semua bentuk mata wang perlu mematuhi peraturan dalam pertukaran
sebagaimana peraturan tersebut terpakai ke atas emas dan perak.
Berdasarkan
dalil diatas, pertukaran emas dengan emas mestilah dilaksanakan secara serta merta
(on spot), dengan nilai kualiti dan kuantiti yang sama atau sebut ‘tamasul’ (تماثل).
Oleh
kerana transaksi mesti berlaku secara serta merta (yadan biyadin), transaksi
kehadapan contohnya seperti penyerahan dilakukan pada masa hadapan (tertangguh)
adalah dilarang.
Dalam
keadaan dunia moden yang tidak lagi menggunakan emas dan perak sebagai mata wang,
pertimbangan syariah dan ijtihad muasoroh (terkini) diperlukan terhadap urus
niaga pertukaran asing melibatkan satu mata wang dengan mata wang. Sebagai
komoditi niaga, pertukaran matawang asing perlu dilaksanakan melalui pertukaran
tunai, secara tunai (on spot) dengan kontrak bai’ al-sarf.
Maka
wujudlah ijtihad semasa iaitu Bai’ al-sarf sebagai kontrak pertukaran antara
wang dengan wang. Kontrak ini perlu dipantau ketat kerana ia boleh dimanipulasi dengan
mudah untuk tujuan penghasilan pinjaman dengan faedah (riba) yang ditegah dalam
Islam.
Di
Malaysia, kontrak bai’ al-Sarf ini hanya boleh digunakan dalam urus niaga mata
wang secara tunai melalui institusi
berlesen yang dibenarkan oleh Bank Negara Malaysia dan tidak boleh digunakan
dalam transaksi pertukaran asing yang menggunakan kaedah lindung nilai. Namun
begitu melalui instrumen derivatif patuh syariah seperti Islamic FX forward,
Islamic FX option dan Islamic FX swap, pertukaran asing boleh dilakukan
sebagai mekanisme lindung nilai dengan
mematuhi prinsip jual beli menurut syariah.
Sebagai
satu kontrak jual beli, terdapat beberapa syarat-syarat umum jual untuk kontrak bai’ al-sarf :
Syarat
kontrak (in’iqad)
- Syarat pada pihak yang melaksana kontrak –
berakal, waras dan baligh, bagi kedua pihak.
- Syarat pada kontrak – penerimaan mestilah sama
dengan penawaran
- Syarat pada tempat akad – majlis ijab dan qabul
- Syarat pada barang yang dikontrakkan – wujud,
bernilai dan di bawah pengawasan pemilik (penjual) serta mampu diserahkan
semasa kontrak.
Syarat
perlaksanaan (nafaz)
- Milik atau kuasa menjaga – berupaya menjual tanpa
halangan
Syarat
sah - bebas dari sebarang kecacatan seperti
- Akibat jahil
- Akibat paksaan
- Akibat penangguhan
- Akibat gharar (ada keraguan)
- Akibat bahaya
- Akibat kerosakan pada syarat – hanya satu pihak
sahaja yang memperoleh manfaat
Pelaksanaan
pertukaran asing melalui bai’ al-sarf perlu mematuhi syarat bai’ al-sarf yang
terdiri daripada:
- Berlaku taqabudh (penyerahan) antara kedua-dua
item yang terlibat dalam platform forex sebelum kedua-dua pihak yang
menjalankan transaksi berpisah dari majlis akad.
- Jual beli mata wang hendaklah dijalankan secara
tunai ‘Hulul’ ( حلول ) dan tidak boleh berlaku sebarang penangguhan.
- ◦ Akad jual beli al-sarf mesti bebas daripada
khiyar al-syart
- Kesimpulan
Teori
Ibn Khaldun rnengatakan, manusia secara fitrahnya hidup bermasyarakat. Ini
bermakna secara semulajadi manusia menjalinkan hubungan antara satu sarna lain
bagi memenuhi segala keperluan dan kehendak mereka. Dalam menjalinkan hubungan
ini berlakulah muamalah dan syarak menggariskan beberapa prinsip muamalah Islam
bagi rnengatur hubungan sesama rnanusia. Prinsip-prinsip ini kernudiannya
ditafsirkan oleh para fuqaha' dan dibukukan dalarn kitab-kitab fiqh. Melalui
tugasan berkenaan kontra kini, kita mendapati betapa telitinya syarakIslam
untukmenjaga kebajikan dan kepentingan dua pihak yang bvermuamalah. Hal ini
juga menunjukkan betapa terperincinya perbahasan ulama’ fiqh berkenaan
kredibiliti penjual, pembeli serta keadaan pembelian yang perlu bersih dari
segala kecacatan jual beli yang meragukan dan bakal menimbulkan pertikaian
kelak.
RUJUKAN
Kepentingan Akad dalam Urusniaga, dimuat turun pada 12Julai 2020 di laman :
Azila Ahmad Sarkawi, Akad-akad Muamalah Dalam Fiqh: Satu Analisis,2019, dimuat turun pada 12 Julai 2020 dari laman sesawang : file:///C:/Users/user/Downloads/22965-889-49743-1-10-20200319.pdf
Wan Norhaniza Wan Hasan, BAI’
AL-SARF DALAM PERTUKARAN ASING:
ANALISIS MAQASID SYARIAH, Journal of Islamic, Social, Economics and Development, 2018, dimuat turun pada 13 Julai 2020 dari laman sesawang : http://www.jised.com/PDF/JISED-2018-11-06-03.pdf
Abdul Rahman A Shukor & Joni Tamkin Borhan, Konsep Wang dan al-Ṣarf Menurut Perspektif Syariah, Jurnal AL-BASIRAH Volume 7, 2017, dimuat turun pada 13 Julai 2020 dari laman sesawang;
https://ejournal.um.edu.my/index.php/ALBASIRAH/article/view/10933/7594
Al-Shaeih Yusuf al-Nabhani, 40
Hadith Berkenaan Ketegasan Pengharaman Riba, Abdullaah Jalil (Ed), 2017, Wisdom Publication, dimuat turun pada 13
Julai 2020 dari laman sesawang; https://penuntutilmu.files.wordpress.com/2017/12/2017-12-18-40-hadith-berkenaan-ketegasan-pengharaman-riba.pdf
No comments:
Post a Comment